รายงานวิชาการ และผลงานวิจัย

โครงการขยายผลการพัฒนาข้อเสนอเชิงนโยบายสำหรับสังคมสูงวัย ดำเนินงานโดยบริษัท ไรซ์ อิมแพค จำกัด ภายใต้การสนับสนุนของมูลนิธิสถาบันวิจัยและพัฒนาผู้สูงอายุไทย มีเป้าหมายเพื่อผลักดันนโยบายด้านผู้สูงอายุให้เดินหน้าต่อเนื่องผ่านการสื่อสารสาธารณะและการสร้างการมีส่วนร่วมอย่างกว้างขวาง โครงการแบ่งการทำงานเป็น 3 ส่วน ได้แก่ การหารือเชิงนโยบาย การพัฒนาสื่อเพื่อการสื่อสาร และการสร้างการมีส่วนร่วมของประชาชน ผลการดำเนินงานสะท้อนว่าการขับเคลื่อนนโยบายสาธารณะต้องอาศัยการมีส่วนร่วมจากผู้เกี่ยวข้องในช่วงเวลาที่เหมาะสม รวมถึงกลยุทธ์การสื่อสารที่มีประสิทธิภาพ เพื่อให้การเปลี่ยนแปลงทางสังคมเกิดขึ้นจริงและรองรับความท้าทายของสังคมสูงวัยได้อย่างยั่งยืน  

การศึกษานี้สำรวจการระบาดของโควิด-19 ในผู้ป่วยฟอกเลือดด้วยเครื่องไตเทียมทั่วประเทศช่วงปี 2563–2564 พบอัตราความชุกการติดเชื้อร้อยละ 5.23 และอัตราการเสียชีวิตสูงถึงร้อยละ 6.7 ซึ่งมากกว่าประชากรทั่วไปอย่างชัดเจน โดยปัจจัยเสี่ยงสำคัญต่อการเสียชีวิต ได้แก่ อายุเกิน 60 ปี ภาวะอ้วน และโรคเบาหวาน ขณะเดียวกันผลวิจัยยืนยันว่าแม้การได้รับวัคซีน mRNA เพียง 1 เข็ม ก็สามารถลดความเสี่ยงการเสียชีวิตได้อย่างมีนัยสำคัญ ทั้งในผู้ป่วยทุกกลุ่มและผู้สูงอายุ งานวิจัยตอกย้ำความจำเป็นของการดูแลเชิงรุกและการเข้าถึงวัคซีนสำหรับผู้ป่วยฟอกเลือด ซึ่งเป็นกลุ่มเปราะบางที่มีความเสี่ยงสูงที่สุดต่อโรคโควิด-19    

โครงการนี้มุ่งสำรวจและวิเคราะห์ “อุปทาน” และศักยภาพของการจัดบริการดูแลทางสังคมสำหรับผู้สูงอายุในประเทศไทย โดยทบทวนวรรณกรรมเพื่อจำแนกรูปแบบบริการ ผู้ให้บริการ และผู้มีส่วนเกี่ยวข้องทั้งภาครัฐและเอกชน ผลการศึกษาพบว่า ภาคเอกชนมีศักยภาพและให้บริการหลากหลาย ขณะที่องค์กรปกครองส่วนท้องถิ่นเป็นหน่วยงานรัฐที่มีบทบาทเด่น แต่ยังขาดการบูรณาการความร่วมมือรัฐ–เอกชน โดยเฉพาะในระดับชุมชน บริการส่วนใหญ่ยังเน้นศูนย์ดูแล/บ้านพัก/สถานสงเคราะห์ ในขณะที่บริการดูแลที่บ้านยังมีจำกัด ค่าใช้บริการไม่ชัดเจน และกระจุกตัวในเมืองใหญ่ งานวิจัยเสนอให้ศึกษาเชิงลึกเพิ่มเติมกับผู้มีส่วนเกี่ยวข้อง เพื่อนำไปออกแบบชุดบริการที่เหมาะสมกับแต่ละพื้นที่ และวางแนวทางเชื่อมโยงภาครัฐและเอกชนให้รองรับสังคมสูงวัยได้อย่างมีคุณภาพ    

การวิจัยเรื่อง “แนวทางการจัดตั้งโรงเรียนผู้สูงอายุและชุดความรู้ที่มุ่งสู่ภาวะการสูงวัยอย่างมีพลัง” มุ่งพัฒนาหลักสูตรและรูปแบบการเรียนรู้สำหรับผู้สูงอายุให้สอดคล้องกับสังคมยุคฐานวิถีชีวิตใหม่ ผ่านการทบทวนวรรณกรรมและการศึกษาเชิงคุณภาพจากโรงเรียนผู้สูงอายุ 10 แห่ง ผลการศึกษานำไปสู่การปรับปรุงชุดความรู้ตามกรอบการสูงวัยอย่างมีพลัง 4 ด้าน และพัฒนารายวิชาใหม่รวม 36 วิชา พร้อมชั่วโมงการเรียนขั้นต่ำ 40 ชั่วโมง โดยเน้นการเรียนรู้แบบมีส่วนร่วมและแบบผสมผสาน นอกจากนี้ยังเสนอแนวทางบริหารจัดการโรงเรียนผู้สูงอายุให้มีความยั่งยืน ผ่านความร่วมมือของภาคีเครือข่ายและการบริหารเชิงวิชาการที่เข้มแข็ง ข้อเสนอสำคัญคือการเพิ่มทักษะดิจิทัลให้ผู้สูงอายุและส่งเสริมการวิจัยเชิงปริมาณเพื่อการพัฒนาระบบบริหารจัดการในอนาคต  

การศึกษานี้วิเคราะห์ผลของการดูแลแบบประคับประคอง (Palliative care) ในผู้ป่วยมะเร็งอายุ 60 ปีขึ้นไป เปรียบเทียบกับการรักษาตามมาตรฐาน โดยใช้ข้อมูลผู้ป่วยย้อนหลังจากโรงพยาบาลรามาธิบดีระหว่างปี 2559–2564 ผลการวิจัยพบว่า ผู้ป่วยที่ได้รับการดูแลแบบประคับประคองร่วมด้วยมีค่าใช้จ่ายทางการแพทย์ในช่วง 1, 3 และ 6 เดือนก่อนเสียชีวิตลดลงอย่างชัดเจน (ลดลง 44%, 28% และ 27% ตามลำดับ) เมื่อเทียบกับผู้ที่ไม่ได้รับการดูแลดังกล่าว โดยเฉพาะผู้ใช้สิทธิ์สวัสดิการข้าราชการที่มีค่าใช้จ่ายลดลงสูงสุด งานวิจัยชี้ว่าการบูรณาการการดูแลแบบประคับประคองตั้งแต่ระยะวินิจฉัย สามารถช่วยลดภาระค่าใช้จ่าย เพิ่มคุณภาพการดูแลระยะท้าย และควรได้รับการส่งเสริมในระบบบริการสุขภาพของประเทศ

การศึกษานี้ทดสอบคุณภาพของเครื่องมือประเมินความจำเป็นในการได้รับการดูแลแบบประคับประคองในชุมชน (PCST) และสำรวจความชุกของผู้ป่วยที่ต้องได้รับบริการประคับประคองในระบบสุขภาพอำเภอ 2 แห่ง ผลการพัฒนาพบว่าเครื่องมือมีความตรงเชิงเนื้อหาและความเชื่อถือได้ในระดับดี สามารถใช้โดยแพทย์ พยาบาล และอาสาสมัครสุขภาพได้อย่างมีประสิทธิภาพ จากการสำรวจ พบความชุกของผู้ป่วยที่จำเป็นต้องได้รับการดูแลแบบประคับประคองราว 2 รายต่อประชากร 1,000 คน โดยส่วนใหญ่เป็นผู้ป่วยกลุ่มไม่ใช่มะเร็งและโรคระบบประสาทร่วมกับภาวะผู้สูงอายุ การศึกษาชี้ว่าเครื่องมือนี้สามารถใช้ค้นหาผู้ป่วยระยะท้ายในชุมชนได้จริง และควรพัฒนาศักยภาพบริการประคับประคองระดับพื้นฐานเพื่อรองรับผู้ป่วยกลุ่มนี้ได้อย่างครอบคลุม  

การศึกษานี้มุ่งประเมินคุณภาพศูนย์ดูแลแบบประคับประคองในโรงพยาบาลศูนย์และโรงพยาบาลทั่วไปทั่วประเทศ โดยใช้เครื่องมือ Quality Standard for Palliative Care เพื่อวิเคราะห์ช่องว่างด้านคุณภาพและยกระดับการดูแลผู้ป่วยระยะท้าย พบว่ามาตรฐานด้านกำลังคนเป็นตัวชี้วัดที่โรงพยาบาลส่วนใหญ่ยังไม่ผ่านเกณฑ์ ขณะที่ด้านการเข้าถึงยา opioids และการประสานการส่งต่อมีคะแนนสูงที่สุด ส่วนการดูแลภาวะสูญเสียและการลดอุปสรรคการเข้าถึงบริการยังต้องพัฒนาเพิ่มเติม ผู้ปฏิบัติงานเห็นว่าเครื่องมือนี้เหมาะสมและครอบคลุมสำหรับใช้ประเมินและพัฒนาศูนย์ดูแลประคับประคอง งานวิจัยเสนอให้จัดโครงสร้างศูนย์อย่างชัดเจน เสริมการทำงานแบบเครือข่าย และประเมินคุณภาพอย่างต่อเนื่อง เพื่อให้ผู้ป่วยได้รับการดูแลที่มีคุณภาพและเชื่อมต่อสู่ชุมชนได้อย่างทั่วถึง    

โครงการวิจัยนี้มุ่งพัฒนาเครื่องมือและดัชนีสำหรับประเมินความเปราะบางของเกษตรกรสูงอายุไทยอย่างเป็นระบบ เพื่อให้สามารถสะท้อนความเสี่ยงในมิติเศรษฐกิจ สุขภาพ สังคม และสิ่งแวดล้อมได้อย่างเหมาะสมตามบริบทของประเทศ เครื่องมือต้นแบบถูกพัฒนาจากกรอบ WHOQOL-100 และแนวคิดการประเมินความเปราะบางของ IPCC ผ่านความร่วมมือของหน่วยงานด้านการเกษตรและผู้เชี่ยวชาญ พร้อมทดสอบใช้จริงในเกษตรกรตัวอย่าง 5 จังหวัด ครอบคลุมทุกประเภทการทำการเกษตร ผลการทดสอบชี้ว่าเครื่องมือมีความน่าเชื่อถือ สามารถใช้ประเมินระดับความเปราะบาง 5 ระดับได้อย่างมีประสิทธิภาพ และสามารถต่อยอดสู่ระบบติดตามข้อมูลระดับประเทศเพื่อใช้ประกอบการกำหนดนโยบายด้านการเกษตรและผู้สูงอายุในอนาคต  

โครงการวิจัยนี้ศึกษาความคาดหวังและการเตรียมตัวของประชากรวัยทำงาน 3 เจเนอเรชันต่อการใช้ชีวิตในวัยสูงอายุ ตามกรอบ “การสูงวัยอย่างมีพลัง” ขององค์การอนามัยโลก จากกลุ่มตัวอย่าง 1,734 รายพบว่า แม้ทุกเจเนอเรชันตระหนักถึงสังคมสูงวัย แต่กลุ่ม Y และ Z ยังให้ความสำคัญกับชีวิตปัจจุบันมากกว่าการเตรียมตัวในอนาคต โดยเฉพาะด้านสุขภาพและการเงิน ผลการศึกษายังชี้ว่าคนรุ่นใหม่มีพฤติกรรมเสี่ยงต่อสุขภาพ ขณะที่การออมส่วนใหญ่ยังเป็นแบบ “ออมเพื่อเก็บ” ไม่ใช่ “ออมเพื่อลงทุน” และมีความคาดหวังเงินออมต่ำกว่าความเป็นจริงอย่างมาก ส่วนด้านที่อยู่อาศัย คนรุ่น X มักเตรียมพร้อมมากกว่า ขณะที่ Y และ Z ให้ความสำคัญกับที่พักอาศัยแบบครบวงจรหรือมีผู้ดูแลในราคาที่เข้าถึงได้ งานวิจัยเสนอให้มีมาตรการเสริมความรู้ด้านสุขภาพ การเงิน และการวางแผนชีวิตเพื่อเพิ่มความพร้อมของประชากรวัยทำงานต่อการเข้าสู่วัยสูงอายุ